Jeta e Shqiptarëve nën Sundimin Osman (1468-1912)

Hyrje

Pas vdekjes së Gjergj Kastriotit Skënderbeut në vitin 1468, qëndresa shqiptare kundër Perandorisë Osmane gradualisht u dobësua. Deri në vitin 1479, osmanët kishin pushtuar kështjellat e fundit (Shkodrën më 1479 dhe Durrësin më 1501), duke shtrirë kontrollin mbi të gjitha tokat shqiptare.

Kështu filloi një periudhë afro pesëshekullore e sundimit osman në trojet shqiptare, e cila zgjati deri më 28 Nëntor 1912, kur Shqipëria shpalli pavarësinë e saj.

Gjatë kësaj kohe të gjatë, jeta e shqiptarëve pësoi ndryshime të thella shoqërore, ekonomike, fetare e kulturore nën ndikimin dhe administrimin e Perandorisë Osmane.

Aspektet Shoqërore

Gjatë periudhës osmane, struktura shoqërore në viset shqiptare u transformua ndjeshëm. Në zonat fushore e jugore, sistemi feudal osman zëvendësoi rendin mesjetar: u vendosën timare (feudet ushtarake ku toka jepej si shpërblim për shërbim) dhe spahinjtë (kavaleri feudale) morën nën administrim tokat.

Kjo do të thoshte se shumë fshatarë, si të krishterë ashtu edhe myslimanë, u shndërruan në bujq me qira, të detyruar t’u paguanin bejlerëve taksa dhe renta të larta.

Ndërkohë, në trevat malore veriore, shoqëria klanore shqiptare mbijetoi pothuajse e paprekur. Fiset e malësisë ruajtën autonominë e tyre nëpërmjet zakonit dhe Kanunit,kodit zakonor tradicional, i cili funksiononte paralelisht me ligjet osmane.

Krenët e fiseve (krerët e bajrakëve) qeverisnin komunitetet malore sipas Kanunit të tyre (p.sh. Kanuni i Lekë Dukagjinit) dhe shpeshherë shmangnin pagesën e taksave ose kontrollin e drejtpërdrejtë osman. Kjo autonomi relative u mundësoi malësorëve të ruanin mënyrën tradicionale të jetesës dhe identitetin e tyre, pavarësisht se formalisht ishin nën Perandorinë Osmane.

Megjithatë, pushteti vendor në viset shqiptare u fragmentua. Me kalimin e kohës, shumë prej timarëve u shndërruan në çifligje të trashëgueshme të familjeve të fuqishme vendase, duke krijuar klasën e bejlerëve feudalë vendas.

Këta bejlerë, shpesh prej familjeve fisnike shqiptare të islamizuara, vepronin në zotërimet e tyre si sundimtarë pothuajse të pavarur, me ushtritë dhe njerëzit e vet, dhe shpesh hynin në konflikte midis tyre për zgjerimin e pushtetit lokal.

Paralelisht, popullsia e thjeshtë jetonte kryesisht në fshatra, në kushte të vështira dhe nën varesinë e beut ose kreut lokal. Ndarjet krahinore dhe fisnore mbetën të forta; në veri dialekti gegë dhe organizimi fisnor dominonte, ndërsa në jug dialekti toskë dhe struktura më qendrore shoqërore ishin karakteristike.

Këto dallime dialektore e kulturore (gegë/toskë) u thelluan gjatë sundimit osman, duke fragmentuar më tej shoqërinë shqiptare.

Për më tepër, edhe përçarjet fetare ndikuan: p.sh. u shënuan raste kur fise myslimane u vunë përballë fiseve katolike, si në vitin 1876 kur fiset myslimane sulmuan territoret e Mirditës katolike, gjë që tregonte mungesën e unitetit politik a kombëtar në atë kohë.

Nga ana tjetër, duhet theksuar se shqiptarët u bënë edhe pjesë integrale e strukturave perandorake osmane.

Duke përfituar nga sistemi osmane i karrierës (sidomos pas konvertimit në Islam), shumë shqiptarë arritën pozita të larta ushtarake e administrative në Perandori. Numri i pazakontë i vezirëve të mëdhenj (kryeministrave) me origjinë shqiptare është dëshmi e kësaj: rreth 15% e të gjithë kryevezirëve osmanë ishin shqiptarë (afro 49 nga 292 gjithsej.

Familje të shquara shqiptare si p.sh. familja Köprülü (Qyprili) dhanë disa vezirë të mëdhenj që lanë gjurmë në historinë osmane, deri aty sa një periudhë e tërë (1656 -1683) mban emrin e tyre (Epoka e Köprülinjve).

Gjithashtu shumë shqiptarë shërbyen si gjeneralë, guvernatorë vilajetesh, diplomatë e deri si trupa elite (jeniçerë).

Ky integrim i elitës shqiptare në administratën osmane bëri që, paradoksalisht, një popull i vogël si shqiptarët të kishte ndikim të ndjeshëm brenda perandorisë.

Sidoqoftë, ky ndikim në majat e shtetit osman nuk solli përmirësim të drejtpërdrejtë të kushteve të popullsisë së thjeshtë shqiptare, e cila vazhdoi jetën kryesisht në fshat, e ndarë në krahina e fise, pa institucione kombëtare.

Aspektet Ekonomike

Ekonomia e shqiptarëve nën osmanët ishte kryesisht bujqësore dhe e prapambetur, e dominuar nga marrëdhënie feudale.

Toka ishte burimi kryesor ekonomik dhe, sipas konceptit osman, i përkiste shtetit (sulltanit), i cili e shpërndante atë në formë timari.

Në praktikë, deri në shek. XVIII shumë timare u kthyen në pronësi të madhe tokësore të familjeve bejlerësh vendas.

Këta bejlerë, ekonomikisht dhe politikisht të fuqishëm, nxirrnin pasuri duke shfrytëzuar fshatarët e varfër (rajet) që punonin tokën e tyre. Fshatarët shqiptarë, qofshin myslimanë apo të krishterë, u detyruan t’i nënshtroheshin taksave të rënda dhe punës angari për beun ose për shtetin. Varfëria në zonat rurale ishte e theksuar, dhe shpeshherë kushtet e jetesës vareshin nga tekat e pronarit lokal.

Në malësitë veriore, ekonomia ishte në shkallë mbijetese: blegtoria dhe pak bujqësi për vetëushqim dominonin, me pak teprica për treg.

Malësorët tregtonin kryesisht bagëti, produkte blegtorale dhe dru në këmbim të drithit apo mallrave të tjera nga fusha. Autonomia e tyre lokale do të thoshte se ata kontribuonin pak me taksa, por po ashtu merrnin pak investime apo infrastrukturë nga shteti.

Megjithatë, disa qytete tregtare vijuan të ekzistonin dhe të luanin rol ekonomik.

Qendra si Shkodra, Prizreni, Berati, Elbasani, Janina etj. kishin pazare aktive ku zhvillohej tregtia lokale e rajonale.

Këto qytete lidheshin me rrugët e karvanëve drejt Shkupit, Selanikut, Stambollit ose brigjeve të Adriatikut.

Shkodra, p.sh., zhvilloi tregti me Perandorinë Veneciane deri në një farë mase, ndërsa Janina u bë qendër e rëndësishme në jug gjatë Pashallëkut të Ali Pashë Tepelenës (1788-1822).

Artikujt kryesorë eksportues nga trojet shqiptare ishin lëkura, leshi, dylli, drithërat, duhani dhe në jug prodhimet blegtorale e ulliri.

Gjithsesi, mungesa e rrugëve të mira dhe politikave zhvillimore nga administrata osmane bëri që industrializimi të mungonte thuajse krejtësisht.

Zejtaritë vendëse (rrobaqepësia, armëpunimi, punimi i bakrit, etj.) mbetën në nivel tradicional, pa u shndërruar në industri të mirëfilltë.

Në shekullin XIX, gjendja e vështirë ekonomike dhe trazirat e shpeshta shkaktuan migrime masive të shqiptarëve.

Mërgimi u bë dukuri e përhapur: mijëra shqiptarë (kryesisht nga viset jugore – Toskëria) emigruan drejt vendesh të Perandorisë Osmane ku ofroheshin mundësi më të mira jetese.

U krijuan koloni shqiptare në Rumani, Bullgari, Egjipt, Turqi (Konstantinopojë, Izmir), e madje deri në ShBA.

Këto komunitete mërgimtare shpesh merreshin me tregti, zejtari ose shërbim ushtarak në vendet pritëse.

Emigracioni u bë një valvul shpëtimi për popullsinë e varfër; një pjesë e pasurisë së fituar jashtë dërgohej si ndihmë familjeve në atdhe, duke lidhur ekonominë shqiptare me atë të rajonit më gjerë.

Ndërkohë, disa figura të shquara shqiptare arritën pasuri dhe pushtet brenda Perandorisë Osmane duke vepruar jashtë Shqipërisë.

Një shembull domethënës është Mehmet Ali Pasha (Mehmet Aliu i Egjiptit): me origjinë shqiptare nga Kavalla, ai themeloi një dinasti të fuqishme në Egjipt pas vitit 1805, duke u bërë sundimtar virtualisht i pavarur i Egjiptit dhe Sudanit Ngjashëm, shumë shqiptarë bënë karrierë si vezirë, pashallarë apo ushtarakë të lartë në zonat e tjera të perandorisë (p.sh. në Bosnjë, Siri, Arabi, etj.), çka tregon se energjitë dhe talentet shqiptare shpesh kanalizoheshin jashtë vendit të vet, për shkak të mungesës së mundësive në trojet amtare.

Aspektet Fetare

Kur filloi pushtimi osman, shqiptarët ishin të ndarë ndërmjet dy besimeve të krishtera: Katolikë në Veri (nën ndikimin e Kishës Romane) dhe Ortodoksë në Jug (nën Patriarkanën e Kostandinopojës). Perandoria Osmane, e cila e konsideronte veten një shtet islam (Kalifat), solli me vete fenë islame si fenë dominuese të shtetit.

Në fillim, osmanët nuk e detyruan me dhunë popullsinë lokale të konvertohej; në përputhje me politikën osmane, jeta fetare u organizua sipas sistemit të millet-it, ku komuniteteve jo-myslimane (mileteve të krishtera) iu lejua të ushtronin fenë e tyre kundrejt pagesës së taksave shtesë dhe nën një status juridik inferior.

Konkretisht, të krishterët duhej të paguanin taksën e xhizjes (haraçit) dhe kishin kufizime në ushtrinë apo administratë, ndërsa myslimanët gëzonin privilegje ligjore dhe fiskale. Kjo situatë i nxiti shumë shqiptarë gjatë shekujve XVI-XVII të ndërrojnë besimin e tyre të krishterë dhe të bëhen myslimanë, si një rrugë për të shmangur taksat e rënda dhe për të fituar mundësi avansimi shoqëror e ekonomik. Procesi i islamizimit nisi gradualisht pas pushtimit: fillimisht disa fisnikë e princër shqiptarë u konvertuan (madje disa, si vetë i riu Skënderbe, u bënë myslimanë dhe shërbyen në oborrin osman përpara se të ktheheshin sërish në fenë e krishterë).

Më pas, gjatë viteve 1500-1600, sidomos në shekullin XVII, një pjesë e gjerë e popullsisë kaloi në Islam. Brenda një kohe relativisht të shkurtër, myslimanët u bënë grupi fetar më i madh mes shqiptarëve, duke lënë të krishterët në pakicë.

Ky ndryshim fetar masiv lidhej edhe me zhgënjimin nga fuqitë e krishtera (p.sh. mungesa e ndihmës nga Vatikani apo Venediku pas vdekjes së Skënderbeut) dhe me politikat osmane që favorizonin të konvertuarit.

Megjithatë, konvertimi në masë nuk nënkupton se besimi i krishterë u zhduk. Komunitetet katolike mbijetuan kryesisht në malësitë veriore (Mirditë, Malësi e Madhe, Zadrimë etj.) ku kontrolli osman ishte më i dobët; komunitetet ortodokse vazhduan në jug dhe juglindje (Korçë, Voskopojë, Himarë etj.), shpesh të mbështetura nga Patriarkana e Stambollit ose nga misionarë të huaj (p.sh. rusë, austro-hungarezë përkatësisht).

Në disa zona u shfaq dukuria e krypto-krishterimit (të ashtuquajturit laramanë në veri): familje që zyrtarisht deklaroheshin myslimane por fshehurazi mbanin ritin e krishterë, për të ruajtur traditën e të parëve dhe njëkohësisht për t’i shpëtuar persekutimit apo tatimeve osmane.

Ky fenomen u vërejt sidomos gjatë shek. XVII-XVIII në viset veriore, sipas raporteve të klerikëve katolikë të kohës.

Kalimi masiv në Islam pati pasoja të ndjeshme në strukturën shoqërore shqiptare. Shtresa e re e myslimanëve shqiptarë fitoi akses në poste shtetërore dhe privilegje.

Shumë prej tyre shfrytëzuan mundësitë në administratën osmane: siç u përmend, një numër i madh vezirësh, pashallarësh, gjeneralësh e administratorësh osmanë ishin me origjinë shqiptare. Sipas të dhënave historike, rreth 48 shqiptarë arritën deri në postin e Kryevezirit (Vezirit të Madh) të Perandorisë Osmane gjatë shekujve të sundimit osman.

Kjo prani e fortë shqiptare në majat e shtetit osman ndikoi edhe në vetëdijen fetare e kombëtare: shqiptarët myslimanë shpesh identifikoheshin me shtetin osman, ndërsa shqiptarët e krishterë mbeteshin të anuar nga fuqitë dhe kultura perëndimore.

Pavarësisht kësaj, lidhjet e gjakut, gjuhës dhe traditës krijuan ura ndërmjet këtyre grupeve.

Një zhvillim interesant fetar ndër shqiptarë ishte përhapja e bektashizmit, një sekt sufi islam heterodoks.

Rreth shekujve XVIII-XIX, radha mistike e Bektashinjve u konsolidua fort në trojet shqiptare (sidomos në Shqipërinë e Jugut dhe në Mesin e Shqipërisë).

Bektashinjtë, të cilët predikonin një formë liberale dhe sinkretike të Islamit (përfshinin elemente shamaniste, pjesëmarrjen e grave të mbuluara në ceremoni, përdorimin simbolik të verës, etj.), u bënë mjaft popullorë tek shqiptarët.

Vetë feja zyrtare osmane (Islami Suni) i përndoqi bektashinjtë pasi shfuqizoi trupat e jeniçerëve në 1826, dhe shumë dervishë bektashinj gjetën strehë në Shqipëri, ku vendosën teqetë e tyre (p.sh. teqeja e Frashërit, e Melçanit, e Turanit në Kolonjë, etj.).

Për pasojë, Shqipëria u shndërrua në një nga qendrat botërore të bektashizmit. Kjo e shtoi më tej tolerancën fetare mes shqiptarëve: dallimet doktrinore midis sunizmit, bektashizmit, katolicizmit e ortodoksisë bashkëjetuan relativisht paqësisht.

Deri në fund të sundimit osman, feja ndër shqiptarë shpesh shihej si çështje personale apo krahinore, ndërsa përkatësia etnike/gjuhësore shqiptare vazhdonte t’i bashkonte ata nën rrethana të caktuara.

Kjo klimë ndërfetare e tolerancës do të artikulohej bukur nga rilindësi Pashko Vasa, i cili në 1878 thërriste: “Feja e shqyptarit asht shqyptaria” duke nënkuptuar se identiteti kombëtar duhej të ishte për shqiptarët më i rëndësishëm se përkatësia fetare.

Aspektet Kulturore

Politikat osmane ndikuan fuqimisht edhe në jetën kulturore dhe arsimore të shqiptarëve. Perandoria Osmane nuk lejonte përdorimin zyrtar të gjuhës shqipe në administratë apo shkolla publike, gjuha e pushtetit ishte turqishtja osmane.

Për më tepër, arsimimi i popullsisë shqiptare deri në shek. XIX realizohej kryesisht nëpërmjet institucioneve fetare në gjuhë të huaja: shkollat e kishës katolike (në veri) përdornin latinishten ose italishten, ndërsa shkollat e kishës ortodokse (në jug) mësonin në greqisht; fëmijët myslimanë frekuentonin mejtepet dhe medresetë ku mësohej osmanishtja dhe arabishtja.

Për pasojë, gjuha shqipe mbeti kryesisht gjuhë e komunikimit familjar e popullor, e paformalizuar në administratë apo arsim.

Deri vonë, shumë pak vepra shkollore ose administrative u shkruan në shqip, dhe kjo kontribuoi që masa e popullit të mbetej përgjithësisht e paarsimuar (analfabetizmi ishte tepër i lartë).

Megjithatë, gjuha dhe kultura shqiptare vazhduan të trashëgohen brez pas brezi në mënyrë gojore. Këngët epike të kreshnikëve, përrallat dhe legjendat, vajet dhe gjamët e burrave, vallet popullore, kostumet tradicionale dhe zakonet e Kanunit ishin format kryesore të shprehjes kulturore që ruajtën identitetin kombëtar në kushtet kur institucionet arsimore shtetërore mungonin.

Studimet etnologjike tregojnë se elemente të kulturës së lashtë pagane e ilire mbijetuan në traditat shqiptare gjatë kësaj kohe, falë izolimit relativ dhe mungesës së ndërhyrjes shtetërore në jetën e përditshme.

Kultura popullore shqiptare, ndonëse e ndikuar nga elemente osmane (p.sh. në veshje si fustanella apo xhamadani, në muzikë me instrumente si çiftelia, ose në arkitekturë me kullat dhe odat për miq), ruajti një fizionomi të veçantë dhe vazhdimësi me të shkuarën.

Pavarësisht mungesës së një shtypshkronje vendase apo shkollash kombëtare, shqiptarët arritën të lënë gjurmët e para të shkrimit në gjuhën e tyre qysh në shekullin e XV-XVI.

Dokumenti më i vjetër i njohur shqip është formula e pagëzimit e Pal Engjëllit (1462). Më pas, në vitin 1555 u botua në Venedik “Meshari” i Gjon Buzukut, libri i parë i plotë në gjuhën shqipe që njihet deri më sot.

Ky libër liturgjik katolik, i shtypur në alfabet latin, dëshmon për përpjekjet e klerikëve shqiptarë të kohës për të afruar fenë te besimtarët në gjuhën e tyre amtare.

Gjatë shekujve në vazhdim, figura të tjera klerikale si Pjetër Budi (1566-1622), Frang Bardhi (1606-1643) dhe Pjetër Bogdani (1625-1689) shkruan vepra teologjike, letrare e historike në shqip (si “Doktrina e Krishterë” e Budit më 1618, “Fjalori latinisht-shqip” i Bardhit më 1635, dhe “Çeta e Profetëve” e Bogdanit më 1685).

Këto vepra, të botuara jashtë trojeve shqiptare (kryesisht në Venedik ose Romë), ishin të rëndësishme sepse zhvilluan gjuhën e shkruar shqipe dhe ruajtën kontinuitetin e saj.

Pjesa më e madhe e letërsisë së hershme shqipe kishte karakter fetar dhe u krijua nga kleri katolik ose ortodoks, në përpjekje për të përhapur doktrinën e krishterë në gjuhën vendase. Gjithashtu, në viset ortodokse, deri në fillim të shek. XIX, alfabeti grek përdorej ndonjëherë për të shkruar shqip (p.sh. nga arbëreshët e Greqisë apo në ndonjë dorëshkrim voskopoja).

Gjuha shqipe u shkrua edhe me alfabet arab nga disa intelektualë myslimanë (të ashtuquajturit alfabetare të Stambollit në shek. XIX), çka tregon pluralitetin e formave të shkrimit përpara se të unifikohej alfabeti.

Nga gjysma e dytë e shekullit XIX filloi periudha e Rilindjes Kombëtare Shqiptare, një lëvizje kombëtare kulturoro-politike që synonte zgjerimin e arsimit dhe ndërgjegjes kombëtare ndër shqiptarë. Kjo lëvizje mori hov sidomos pas Lidhjes së Prizrenit (1878), kur intelektualët dhe atdhetarët shqiptarë panë rrezikun e copëtimit të trojeve shqiptare nga shtetet fqinje dhe nevojën për t’u bashkuar.

Në fushën kulturore, Rilindja u shoqërua me hapjen e shkollave të para laike shqipe: e para prej tyre u hap në Korçë më 1887 (shkolla e parë shqipe e financuar nga komuniteti lokal).

Më pas shkolla të tjera shqipe u hapën në qytete si Prizren, Gjirokastër, Shkodër, Prishtinë, etj., shpesh në mënyrë gjysmë-klandestine për shkak të kundërshtimeve osmane. Shoqëri letrare dhe klube shqiptare u krijuan në kolonitë shqiptare jashtë vendit (në Bukuresht, Sofje, Stamboll, Kajro, Boston etj.), të cilat botuan gazeta e libra në gjuhën shqipe dhe ndikuan në zgjerimin e kulturës kombëtare.

Personalitete si Naim Frashëri, Sami Frashëri, Jeronim De Rada (në Itali), Ndre Mjeda, Naim bej Vrioni, Hoxhë Tahsini, Shajko Efendi e dhjetëra të tjerë kontribuan në letërsinë, historinë, gjuhësinë dhe arsimin shqip.

Pavarësisht pengesave nga autoritetet osmane (të cilat herë pas here ndalonin shkollat dhe shtypin shqip), viti 1908 shënoi një fitore të madhe kulturore: pas revolucionit xhonturk, u lejua përkohësisht veprimtaria kulturore shqiptare, dhe në nëntor 1908 u mblodh Kongresi i Manastirit.

Në këtë kongres, përfaqësuesit e klubeve shqiptare vendosën alfabetin latin si alfabetin e vetëm të shqipes, duke unifikuar kështu sistemin e shkrimit. Ky vendim historik (alfabeti i Stambollit me germa arabe dhe ai i shoqërisë “Bashkimi” me germa latine u shkrinë në një alfabet të vetëm latin) i hapi rrugën zhvillimit modern të gjuhës shqipe dhe shkollimit kombëtar.

Pas Kongresit të Manastirit, brenda pak vitesh doli në pah një shtim i botimeve shqip, hapja e qindra shkollave shqipe dhe një ringjallje e ndjenjës kombëtare në masë.

Deri në fillim të vitit 1912, lëvizja kulturore dhe ajo politike shqiptare kishin arritur pjekurinë e plotë. Letërsia patriotike (p.sh. poema “Bagëti e Bujqësia” e Naim Frashërit, poema “O moj Shqypni” e Pashko Vasës) dhe studimet e para historike për shqiptarët (p.sh. “Shqipëria ç’ka qenë, ç’është e çdo të bëhet” e Sami Frashërit) forcuan vetëdijen kombëtare.

Kjo klimë kulturore luajti rol kyç që kryengritjet shqiptare të viteve 1909-1912 të kishin synim final autonominë kombëtare, dhe kur shpërthyen Luftërat Ballkanike në vjeshtën e 1912-ës, përfaqësuesit shqiptarë u mblodhën në Vlorë për të shpallur shtetin e pavarur shqiptar.

Në këtë mënyrë, ndërthurja e veçantë e faktorëve kulturorë (ruajtja e gjuhës dhe zakoneve), fetarë (toleranca e identiteti i përbashkët pavarësisht fesë) dhe politikë (përpjekjet e Rilindjes) kulmoi me krijimin e një kombi modern shqiptar më 1912.

Prejardhja dhe Vendosja e Emrit “Shqipëri” dhe “Shqiptarë”

Një aspekt interesant i historisë identitare shqiptare është evoluimi i emërtimeve vetjake të popullit dhe vendit.

Në mesjetë dhe fillimet e periudhës osmane, shqiptarët nuk e quanin veten “shqiptarë” dhe as vendin e tyre “Shqipëri” si sot.

Termat e përdorur ishin kryesisht arbër, arbënesh/arbëresh për njerëzit dhe Arbën/Arbëri për tokën amtare.

Këta emra vijnë nga rrënja e lashtë Alb- (Albanoi ishte emri i një fisi ilir të përmendur nga Ptolemeu) e cila në gjuhën shqipe mori formën Arb- me rotacizmin karakteristik (ndërrimin e “l” me “r”). Pra, Arbëria dhe arbëreshët janë vazhdim i drejtpërdrejtë i emërtesave antike të këtij populli (të dokumentuara edhe në latinisht e greqisht si Albania, Albanenses).

Edhe në gjuhët e fqinjëve, deri në kohët e reja, shqiptarët njiheshin me këtë emër: p.sh. në sllavisht Arbanas, në bullgarisht Arbanasi, në rumanisht Arban, në greqisht Arvanitis, që të gjitha vijnë nga arbënesh/arbër.

Madje edhe kolonia shqiptare e Italisë (arbëreshët e italisë, pasardhës të emigrantëve të shek. XV-XVI) e quan veten ende arbëresh dhe vendin e stërgjyshërve të vet Arbëri.

Këto fakte tregojnë qartë se gjatë kohës së Skënderbeut dhe në shekujt e parë të sundimit osman, termi “shqiptar, Shqipëri” ose nuk ishte shfaqur ende, ose së paku nuk ishte përhapur gjerësisht.

Emri i vjetër Arbër/Arbëresh vazhdoi të jetë emri etnik i përdorur nga vetë shqiptarët deri thellë në periudhën osmane.

Këtë e dëshmojnë edhe burimet e shkruara të shekujve XVI-XVII: në veprat e vjetra në gjuhën shqipe, vendi quhet rregullisht Arbëri/Arbëni, populli quhet arbëror/arbënesh dhe gjuha arbërishte.

Vetëm më vonë këto terma “erdhën e u mbuluan” nga emri i ri shqiptar, por ato mbijetuan deri në ditët tona në gojën e popullit të disa krahinave (p.sh. disa fshatra në Zadrimë e Krujë deri vonë e quanin fushën e vet “Arbën” dhe veten “arbëneshë”).

Kur dhe pse u shfaq emri “Shqipëri” për të zëvendësuar “Arbërinë” ka qenë objekt i studimeve historike e gjuhësore.

Hulumtimet tregojnë se ky ndërrim i etnonimit ndodhi diku nga fundi i periudhës së hershme moderne pra nga fundi i shek. XVII dhe fillimi i shek. XVIII.

Kjo periudhë përkon me kohën kur Perandoria Osmane po përjetonte ndryshime të mëdha dhe shqiptarët po kalonin nëpër transformime fetare e shoqërore (masat e gjera po bëheshin myslimane, ndërsa lidhjet e vjetra me botën e krishterë evropiane po zbeheshin).

Sipas historianëve, në këtë kontekst u formësua te shqiptarët një ndërgjegje e re etnike dhe gjuhësore, e ndryshme nga identitetet fetare mesjetare.

Emërtimi i ri “shqiptar” duket se lindi si shprehje e kësaj ndërgjegjeje të përbashkët një emër që i referohej gjithë popullsisë vendase pa dallim feje, si komb më vete brenda shtetit osman.

Siç vëren historiani shqiptar Aleks Buda, ngjitja e emrit “Shqipëri” lidhet me “faqësimin e shqiptarëve si një komunitet i veçantë në kushtet e një bote të re osmane” (pra me diferencimin e tyre nga turqit, sllavët, grekët, etj., qoftë edhe vetëm mbi baza gjuhe dhe zakonesh).

Procesi ishte gradual: fillimisht termi “shqipëtar” haset në disa dokumente të shek. XVII, e pastaj në gojën e popullit fitoi përparësi mbi “arbër” deri sa në shek. XIX ishte bërë i vetmi emër identifikues etnik.

Origjina etimologjike e fjalës “shqiptar” (dhe e toponimit “Shqipëri”) nuk është krejtësisht e qartë dhe ka shkaktuar debate. Ekzistojnë dy hipoteza kryesore të mbështetura nga studiuesit:

Teoria e “shqiponjës”: Sipas kësaj, emri “shqiptar” rrjedh nga fjala shqipe (që në gjuhën e vjetër përdorej për shqiponjën). Disa e lidhin këtë me faktin që shqiponja dykrenare ishte një simbol i përhapur te princërit shqiptarë në Mesjetën e vonë për shembull, stema e Skënderbeut ishte shqiponja e zezë dykrenare, po ashtu shumë familje fisnike si Kastriotët, Dukagjinët, Muzakajt mbanin shqiponjën në simbolet e tyre. Kështu, mendohet se gjatë shek. XVII populli filloi ta quante veten “shqiptar” në kuptimin “njeri i shqipes” (njeri i simbolit të shqiponjës). Edhe sot miti popullor e lidh këtë emër me zogun emblematik legjenda të ndryshme flasin për shqiptarin si “bir i shqipes”. Kjo hipotezë ka një farë apeli patriotik (lidhet me flamurin dhe heroin kombëtar), por gjuhësisht ka vështirësi: fjala shqiptar nuk rrjedh drejtpërdrejt nga shqipe, dhe s’ka dëshmi historike se Skënderbeu apo bashkëkohësit e tij e kanë përdorur këtë term për identifikim etnik.
Teoria e “shqipes së folur”: Kjo hipotezë e lidh emrin shqiptar me fjalën shqip (që do të thotë “qartë, kuptueshëm”) në kuptimin “folës i shqipes”. Pra, shqiptar do të thotë “ai që flet si ne, që flet shqip (qartë)” një mënyrë për një popull që t’i referohet vetes sipas gjuhës që flet. Kjo nuk është e pazakontë, pasi edhe popuj të tjerë e kanë quajtur veten sipas gjuhës (p.sh. gjermanët quajnë veten “Deutsch” = ata që flasin gjuhën diotisch, d.m.th. të popullit). Linguistët e hershëm e nxorën këtë teori nga një afri e mundshme e fjalës “shqip(oj)” me latinishten excipere (që nënkupton “të nxjerrësh një tingull; të shqipëtosh”). Edhe pse kjo lidhje me excipere është kundërshtuar (sepse excipere do të thotë “përjashtoj, marr veç”, jo “flas, kuptoj”), ideja e përgjithshme është se shqiptarët mund t’i kenë thënë vetes shqipëtarë në kuptimin “njerez që flasin shqip (gjuhën tonë)”, për t’u dalluar nga të huajt që flisnin turqisht, greqisht apo sllavisht. Kjo hipotezë mbështetet edhe nga fakti se në shumë këngë e gojëdhëna popullore të vjetra, dikotomija “shqip – rrokapjekth” përdorej për të dalluar fjalën e qartë nga atë të pakuptueshmen.

Përveç këtyre, janë sugjeruar dhe versione të tjera etimologjike, por me mbështetje shumë më të vogël. Disa studiues të huaj të shek. XIX mendonin se “shqiptar” vjen nga fjala greke σκιπέταρος (skipétaros) që do të thotë “pushkatar” (sipas armës skipétar = pushkë, e futur në greqisht nga italishtja schioppettieri) përkthim i cili lidhej me famën e shqiptarëve si luftëtarë të mirë me pushkë gjatë kohës osmane. Të tjerë kanë sugjeruar origjinën nga fjala shqipe “shkëmb” (nga shqamb në gegërishten e vjetër, me idenë e “banorëve të shkëmbinjve/maleve”), duke u nisur nga terreni malor i Shqipërisë. Mirëpo, këto teori nuk kanë prova bindëse historike apo gjuhësore dhe konsiderohen spekulative. Edhe vetë dy teoritë kryesore (e shqiponjës dhe e “shqip folësit”) mbeten hipoteza, pasi mungojnë dokumente direkte që të tregojnë origjinën e saktë të termit. Gjuhëtari i madh Eqrem Çabej, që i studioi gjerësisht këto çështje, konkludoi se burimi i fjalës “shqip” mbetet ende i pazgjidhur shkencërisht është një “çështje e hapur” që mund të ketë qenë rezultat i një evolucioni të brendshëm ende të panjohur mirë

Ajo që dimë me siguri është se, kur erdhi momenti i Rilindjes Kombëtare, vetë shqiptarët tashmë e quanin veten vetëm me emrin “shqiptarë” dhe vendin e tyre “Shqipëri”. Këto terma u bënë bartës të krenarisë kombëtare dhe simbol i rilindjes së tyre politike. Në poezitë dhe shkrimet e rilindësve, fjala “Shqipëri” përdoret gjerësisht për të zgjuar ndjenjat atdhetare (p.sh. te vjersha “O moj Shqipëri, e mjera Shqipëri” e Pashko Vasës, 1878). Diaspora arbëreshe e Italisë, e cila kishte ruajtur termin “Arbër” për atdheun stërgjyshor, u ribashkua shpirtërisht me “Shqipërinë” e re – madje figura si Jeronim De Rada filluan ta përdorin edhe emrin “Shqipëri” në shkrimet e tyre në shek. XIX. Më 28 Nëntor 1912, Ismail Qemali dhe atdhetarët e tjerë firmëtarë të Aktit të Pavarësisë e shpallën shtetin e ri me emrin “Shqipëria” dhe popullin e tij sovran “kombin shqiptar”. Kësisoj, rrugëtimi shumë-shekullor nga Arbëria mesjetare tek Shqipëria moderne u kompletua edhe në nivel semantik: emri me të cilin shqiptarët identifikojnë veten fitoi status zyrtar dhe ndërkombëtar. Ky emër i ri identitar reflektonte një komb të bashkuar, përtej dallimeve fetare e krahinore, të vetëdijshëm për gjuhën, historinë dhe simbolikën e tyre unike në Ballkan.

Literatura e konsultuar: Për hartimin e këtij artikulli u përdorën burime të ndryshme historike e akademike, si: Enciklopedia Wikipedia (versionet shqip dhe anglisht) me referenca për historinë osmane të Shqipërisë, studime mbi strukturat shoqërore dhe zakonet (p.sh. Kanuni), botime për procesin e islamizimit dhe rolin e shqiptarëve në administratën osmane, si dhe punime të albanologëve (Eqrem Çabej, Aleks Buda, etj.) mbi etimologjinë e emrit “Shqipëri”. Këto burime ofrojnë një bazë të gjerë faktesh dhe interpretimesh mbi periudhën pesëshekullore osmane në Shqipëri, duke ndihmuar për të kuptuar më mirë jetën shoqërore, ekonomike, fetare e kulturore të shqiptarëve gjatë asaj epoke sfiduese.